Europa

Europejska część Arktyki zamieszkiwana jest w głównej mierze przez Lapończyków (Samów) oraz na wschodzie - Nieńców, Komi, Wepsów, Karelów, Ewenków i pomniejsze grupy tubylcze. W niniejszym artykule skupimy się jedynie na Lapończykach.

Nie jest to etnonim zupełnie nieznany. Często region ten kojarzony jest z ojczyzną świętego Mikołaja i gwiazdkowymi prezentami. Natomiast o samej ludności lapońskiej, skąd pochodzą, kim są, o ich kulturze wiemy już nieco mniej.

Krótki rys historyczny.

Przyjmuje się, że tereny Północy zasiedlili Lapończycy około 10 tysięcy lat przed naszą erą jeszcze przed Skandynawami, Finami i Rosjanami. Są zatem jedną z najstarszych grup tubylczych w Europie. Pierwotnie był to lud koczowniczy utrzymujący się z myślistwa i rybołóstwa, jednak niektóre grupy Samów rozwinęły już w tym okresie umiejętność hodowli reniferów, podobną do tej stosowanej przez wiele narodów Syberii. Ponieważ Sami zamieszkiwali różne ekosystemy, odmiennie też przystosowali się do panujących warunków. Geograficzne ukształtowanie terenu podzieliło ich na trzy podstawowe grupy - Lapończyków Górskich, Nadmorskich oraz Lapończyków Leśnych. Jest to o tyle istotne, że różnią (czy raczej różnili) się oni między sobą typem prowadzonej gospodarki czyli prowadzili nieco odmienny styl bytowania. W zależności od sposobu pozyskiwania środków do życia byli koczownikami lub też półkoczownikami.

Najdawniejsze dokumenty historyczne dotyczące lub też opisujące kulturę Samów pochodzą od Tacyta z roku 98 oraz od Prokopa z roku 550 i przedstawiają ich jako myśliwych i rybaków. Epoka Wikingów czyli okres od 800 do 1100 roku to najwyższy poziom rozwoju i wzrostu liczby ludności w Laponii. Dość szybko zaczął rozwijać się handel, co można wywnioskować na podstawie wykopalisk archeologicznych (urny ofiarne i groby) w szwedzkiej Laponii, zawierające setki metalowych przedmiotów z regionu Skandynawii, Rosji, Europy Wschodniej i Zachodniej. W wieku XIV sezonowe osady zostały opuszczone przez Lapończyków z powodu szwedzkiej kolonizacji, ekspansji agrarnej, kontroli państwowej, wpływu Kościoła, a także skutków małego zlodowacenia oraz epidemii ospy. Wszystkie te czynniki przyczyniły się pośrednio do przejścia Samów na nomadyzm i pasterstwo reniferów (1). Kolejne stulecia i niespójność terytorialna poszczególnych państw skandynawskich doprowadza do sytuacji, że Saamowie ze względu na swoją mobilność są często zmuszeni do płacenia danin na rzecz kilku monarchów. Dopiero w XVIII wieku Szwecja, Rosja i Norwegia wypracowują porozumienia co do roszczeń gruntowych i ustalają granice (2). W późniejszym czasie z terenów należących do Rosji i Szwecji wyłoni się również Finlandia.

Język.

Rozmieszczenie dialektów języka lapońskiego na Półwyspie Skandynawskim i Półwyspie Kola. Źródło: http://maps.grida.no Kliknij aby powiększyć

Język Saamów należy do grupy języków ugro-fińskich i spokrewniony jest z fińskim, węgierskim, estońskim oraz kilkoma rzadziej używanymi przez społeczności zamieszkujące północno-zachodnie tereny Rosji. Językiem tym mówi około 35 000 osób, gdzie najwięcej użytkowników notuje się na północy Finlandii, Norwegii i Szwecji. W najprostszym uogólnieniu język Saamów zwykło się dzielić na trzy główne odmiany: Wschodnią, Środkową i Południową. Te trzy podstawowe dialekty dzielone są jeszcze na dziewięć odmian językowych (podgrup):

1. South Sami,
2. Ume Sami,
3. Pite (lub Arjeplog) Sami,
4. Lulea Sami,
5. Odmiana Północna Sami,
6. Inari (lub Enare) Sami,
7. Skolt Sami,
8. Kildin (lub Akkala) Sami,
9. Ter Sami.

Należy w tym miejscu dodać, że nie ma jednej, zwartej tożsamości etnicznej Lapończyków. Związane jest to z regionalnymi różnicami językowymi występującymi na danym terytorium i więzami pokrewieństwa. Mimo wysiłków lingwistów w celu ujednolicenia wszystkich dialektów w jeden uniwersalny (powiedzmy panlapoński) język, istnieje obecnie sześć różnych zasad ortografii. Większość z nich została stworzona przez lingwistów i posiadając wiele znaków diakrytycznych jest poważną przeszkodą w ich nauce. Różnice między dialektami saamskimi obejmują również neologizmy i terminologię (3).

Oczywiście jako język mniejszości etnicznej, lapoński był przez pewien okres poważnie zagrożony. Od lat 70-tych XIX wieku w związku z szeroko zakrojonymi planami rządu dotyczącymi edukacji, język Saamów został zdelegalizowany w ramach polityki asymilacyjnej. Ponowna legalizacja nastąpiła dopiero w 1959 roku. W roku 1992 uchwalono ustawę (Finlandia), która weszła w życie na początku 2004 celem ochrony i rozwoju języka lapońskiego - Sámi Language Act. Podobne zapisy można znaleźć w norweskiej konstytucji - § 110a, państwo jest odpowiedzialne za język Saamów i rząd powinien prowadzić politykę, która jest zgodna z dyrektywami spraw Sami (4), oraz ustawie z 1990 roku mającej na celu przeciwdziałanie norwegizacji i jej następstw z przeszłości. (...)"W ramach "praw Sami", nowe prawo o języku zatwierdza, że na terenie sześciu gmin w północnej części Norwegii języki Sami i norweski są równoprawnymi językami urzędowymi. Według norweskiej ustawy dotyczącej Saamów, "Sami" to ten, który jest zdefiniowany w oparciu o kombinację kryteriów subiektywnych i językowych. Ustawa stanowi, że wszystkie osoby, które zadeklarują się jako Sami i dostarczą stwierdzające ten fakt oświadczenie, i które albo używają języka Sami jako języka rodzimego, czy też występował on lub występuje u starszych pokoleń - rodziców lub dziadków jako język rodzimy, mają prawo być wpisane do rejestru wyborców Sami w ich miejscowości zamieszkania i mają prawo do kandydowania w wyborach do Zgromadzenia Sami. (...) (5).

Dzień dzisiejszy - ekonomia, media i kilka innych danych.

Historia podzieliła Samów między cztery europejskie kraje - Norwegię, Finlandię, Szwecję i Rosję. Możemy przyjąć, że wysoki poziom kultury w stosunku do mniejszości etnicznych w państwach skandynawskich mocno zrównał ich szanse społeczne. Język lapoński nie jest ceniony przez pracodawców i wykorzystywany jest głównie przy takich pracach jak polowanie i wypas reniferów, rybołówstwo i rękodzieło. Dlatego ograniczenia spowodowane barierą językową są częstokroć przyczyną napięć między Lapończykami a Finami, rzadziej natomiast między Szwedami a Lapończykami. Należy w tym miejscu zaznaczyć, że bardzo szybki postęp i rozwój nastąpił dopiero od drugiej połowy XX wieku. Postęp edukacyjny zmusił Saamów do osiedlenia się w stałych siedzibach, co wiązało się ze zmianą stylu życia - przejęciem niektórych elementów kultury norweskiej, fińskiej i szwedzkiej. Zmiany te dawały jednak szerszy dostęp do kultury wysokiej - literatury, muzyki, kina etc. Z drugiej zaś strony propozycja ta była dostępna jedynie w oficjalnych (powiedzmy urzędowych) językach.

Członkowie i deputowani do Parlamentu Sámi na lata 2008-2011. Źródło: www.samediggi.fi

Dzisiaj Saamowie zasiadają w miejscowych samorządach i radach. Ich język jest chroniony urzędowo natomiast praktycznie nieograniczone możliwości komunikacji sprawiają, że Saamów słyszeć można zarówno w telewizji, radiu (http://lotta.yle.fi/srwebanar.nsf/sivut/ovdasiidu2004) i prasie. Powołany został Parlament Saamów spotykający się 4-5 razy w roku. Jest to publiczna niezależna instytucja, która nie ma władzy państwowej i nie jest częścią administracji państwowej. Stanowi natomiast organ doradczy i reprezentuje Saamów na scenie politycznej w kraju i za granicą. Parlament Saamów składa się z 21 członków wybieranych co 4 lata na drodze wyborów powszechnych.

Populacja.

Liczba ludności Saamskiej w poszczególnych krajach skandynawskich i Rosji na przestrzeni lat: Rok Norwegia Szwecja Finlandia Rosja Ogółem 1734-63 7,500 4,500 1,700 1,200 14,900 1850-60 16,000 5,800 1,000 1,700 24,500 1900 19,700 7,000 1,500 1,800 30,000 1930-45 20,700 10,100 1,700 1,900 34,400 1970 30,000 17,000 4,400 1,900 53,300 Kliknij na mapkę aby powiększyć źródło: www.amap.no

Istnieją różne dane na temat liczebności Saamów w poszczególnych regionach, które szacowane są ze względu na kryteria określania grupy etnicznej. W Finlandii na przykład od roku 1962 takim kryterium był język. I tak jako Saamowie uważani byli ci, których dziadkowie (co najmniej jeden z nich) posługiwał się lapońskim jako głównym językiem lub też ci którzy go nabyli i się nim posługiwali. W Norwegii i Szwecji podstawowym wyznacznikiem było kryterium związku z gospodarką (dokładnie wypas renów). W tych krajach obywatelstwo nie było rozdzielone z narodowością a zatem liczebność Saamów była bardzo trudna do oszacowania w stopniu jednoznacznym. Według Rady Saamów liczba w Skandynawii waha się między 30 a 70 tysięcy. Dokładne dane dotyczące Saamów zamieszkałych w Finlandii i Rosji nie są znane. W roku 1984 w rejonie zamieszkałym przez Lapończyków na terenie Finlandii mieszkało 11.475 ludzi z czego Saamów było 3.892 czyli 32,9% ogółu ludności. Okręg Murmański w Rosji zamieszkiwało 1.115.000 w 1989 roku z czego ludności Saamskiej 1.890 co stanowiło odsetek równy 0,15%. W ciągu 63 lat liczba ludności mówiąca językiem Saamów na terenie Półwyspu Kola spadła drastycznie aż o 55,8%. źródło: www.suri.ee/eup/samis.html

Saami w Rosji.

W czasach sowieckich większość tradycyjnych terenów rosyjskich Saamów została zaanektowana przez władze w celu eksploatacji złóż i bogactw naturalnych. Samych Saamów natomiast wysiedlono. Obecnie większość z około 2000 osób mieszka w Murmańsku, Lovozierze, Revdzie, Manczegorsku i Olenegorsku. Niektórzy osiedlili się w mniejszych miastach: Murmaszii, Szongui, Vierhnietulomsku i Loparskaja między Murmańskiem i Lovozierem oraz po wsiach w tundrze takich jak Krasnoschelie, Sosnovka i Kanevka.

Stan czterech języków Saamskich jakie funkcjonowały (lub jeszcze funkcjonują) po rosyjskiej stronie - Akkala, Ter, Skolt i Kildin Saami, jest następujący: Akkala Saami wydaje się być już wymarły, język Ter Saami rozumie lub mówi nim mniej niż 20 osób. Językiem Skolt Saami mówi mniej niż 20 osób a Kildin Saami około 300-700 osób (6).

Rosyjscy Sámi. Foto: www.saami.su

Przypisy:
1. Noel Broadbent, The Search for a Past: The Prehistory of the Indigenous Sami in Northern Coastal Sweden. Smithsonian Institution's Arctic Studies Center, 2006 r., Źródło: www.mnh.si.edu/arctic/features/Sami/intro.html
2. Oczywiście w wyniku zawirowań wojennych granice te zmienią się jeszcze kilkukrotnie. Stałą (mniej więcej) pozostanie jedynie granica między Szwecją a Norwegią.
3. Sami in Sweden. GENERAL INTRODUCTION ON THE LANGUAGE COMMUNITY, Institut de Sociolinguistica Catalana, 29-05-1998 r., Źródło: http://www.uoc.es/euromosaic/web/document/sami/an/i2/i2.html stan na 12.02.2010 r.
4. Hilda Vuolab, Sami language. Źródło: http://english.karasjok.kommune.no stan na 12.02.2010 r.
5. Stromsnes, Kristin. "Multicultural Citizenship as Sami in Norway". Paper presented at the Sixth International Conference for the International Society for Third-Sector Research, Toronto, Canada, July 11-14, 2004.
6. Informacje zaczerpnięte z portalu www.barentsindigenous.org/saami-in-murmansk-oblast.130870.en.html, stan na 15.02.2010 r.

Źródła:
1. www.samediggi.fi
2. www.galdu.org
3. http://home.earthlink.net
4. www.siida.fi
5. http://english.karasjok.kommune.no
6. www.uoc.es
7. www.mpm.edu
8. www.utexas.edu
9. www.suri.ee
10. www.saami.su

Europa  Polityka równości wobec mniejszości etnicznych w NorwegiiTekst: Włodek Rybicki

Foto: Lars Pirak