Występujący na północy gatunek jeleniowatych przystosowany do surowych arktycznych zim w Europie i Azji nosi nazwę renifera, natomiast w Ameryce Północnej - caribou. Dla ludów Północy szczególnie tych, które zamieszkiwały (i zamieszkują) interior i nie korzystały w szerokim zakresie z zasobów mórz i oceanów, to właśnie renifer był podstawą egzystencji. Zwierzę to było wykorzystywane bardzo szeroko i gama powstałych w wyniku jego uśmiercenia produktów zaspokajała podstawowe potrzeby ludów borealnych. Zatem dostarczał renifer skór, które były wykorzystywane jako pokrycia namiotów mieszkalnych oraz wykonywania wszelkiej odzieży. Zaopatrywał arktyczne społeczności w mięso, mleko, krew i tłuszcz. Dostarczał materiału do wyrobu niezbędnych w gospodarstwie domowym narzędzi - rogi jako rękojeści do noży, jelita i ścięgna jako sznury i nici, wnętrzności jako pojemniki i tak dalej. Był wreszcie też niezawodnym środkiem transportu i zwierzęciem jucznym. Nic więc dziwnego, że opiewano go w legendach a wśród animistycznych wierzeń Lapończyków posiadał duchowego opiekuna - Sar-akka, która doglądała cielenia renów. Renifer był zwierzęciem tak uniwersalnym pod względem wynikających z jego utrzymania korzyści, że kiedy Benedykt Dybowski przybył na Wyspy Komandorskie stwierdził, iż jedyną realną metodą podniesienia standardu życia miejscowej ludności jest adaptacja renifera. Za jego to sprawą renifer dostał się na Wyspę Beringa i dalej rozprzestrzenił się po Komandorach.

Saamowie podczas wypasu stad reniferów. Źródło: www.utexas.edu

Mimo, iż traperstwo i myślistwo jest obecnie zawodem, którego sukcesja zagrożona jest z powodu braku kontynuatorów, problemy dotyczące zwierzyny (szczególnie łownej) są w dalszym ciągu tematem dyskusji. Stąd kwestia monitorowania zarówno liczebności jak i tras wędrówek stad reniferów jest szczególnie istotna. Skala monitoringu zwierzyny w poszczególnych krajach jest różna i zależy praktycznie wyłącznie od sumy przeznaczonych środków finansowych na ten cel. Poziomem zaawansowania badań tej kwestii przodują kraje skandynawskie oraz Kanada. Poniżej prezentujemy tekst, jaki ukazał się 15 maja 2009 roku na kanadyjskim portalu CBC, dotyczący problemów z pogłowiem renifera w tym kraju.

Spadek pogłowia Caribou wymusza zmiany w dotychczasowych praktykach polowania. Zarząd ds. populacji Caribou w Kanadzie rekomenduje wprowadzenie zmian w praktykach odowu ze względu na dramatyczny spadek liczby tych zwierząt. Zgodnie z Zarządem Beverly i Qamanirjuag Caribou, populacja stada zamieszkującego tereny północnego Saskatchewan w Kanadzie spadła z ponad 250.000 zwierząt w 1994 roku do zaledwie około 10.000 sztuk obecnie. "Jest coraz trudniej wytropić i natknąć się na caribou, ponieważ liczebność stad ma obecnie tendencję spadkową" mówi Earl Evans, myśliwy i członek zarządu z Fort Smith, Terytorium Północno-Zachodnie, dla kanadyjskiego portalu internetowego CBC News. "Trudniej znaleźć myśliwym zwierzynę w terenie i polować." Podczas spotkania Członków zarządu w maju 2009 roku w Prince Albert, w kanadyjskiej prowincji Saskatchewan, poruszono problem rozwiązania kwestii malejącej liczby zwierząt. Delegaci zapoznali się z przyczynami spadku pogłowia i debatowali jak edukować myśliwych aby ich praktyki były zgodne ze standardami zarządzania zasobami dzikiej przyrody. "Powinniśmy sami nawzajem się kontrolować, i musimy dawać dobry przykład dla innych osób z zewnątrz," powiedział Evans po posiedzeniach. Jako przykład Evans cytuje problem marnotrawienia mięsa. "Jesteśmy hodowcami utrzymującymi się z zasobów naturalnych Ziemi, zatem kiedy uśmiercamy zwierzę powinno ono być maksymalnie spożytkowane", powiedział. Ross Thompson, Sekretarz i Skarbnik zarządu zaproponował, aby grupy myśliwych skupiły się bardziej na męskiej części populacji caribou podczas polowań, pozostawiając samice i dając w ten sposób możliwość zwiększenia rozrodczości. Thompson mieszkający w Stonewall w prowincji Manitoba zaproponował, aby zarząd dzielił się informacjami na temat stad pochodzących z Północy. "Zatem ... wiedza dotycząca tego, co dzieje się w stadzie może okazać się pomocna w dialogu na temat tych wszystkich czynników, które mogą być kontrolowane i zarządzane", powiedział. źródło: www.cbc.ca Wielkość populacji karibu Peary'ego na arktycznych wyspach kanadyjskich. Na północnym zachodzie Ameryki Północnej ostatnie ocieplenie doprowadziło do dramatycznego wzrostu liczby dni o temperaturze powyżej temperatury zamarzania w okresie migracji karibu (Rangifier tarandus). Rozmrażanie i późniejsze ponowne zamrażanie śniegu skutkuje powstawaniem warstw lodu w zaspach śniegu, które utrudniają podróż karibu i zdobywanie pożywienia. Z tego powodu doszło do katastroficznego spadku liczby karibu Peary'ego na arktycznych wyspach Ameryki Północnej i obecnie gatunek ten jest uważany za zagrożony. Tworzenie się warstw lodu uniemożliwiających karibu dostęp do pożywienia zostało uznane za główną przyczynę spadku populacji. źródło: http://maps.grida.no

Kilka ogólnych informacji o reniferach.

Renifer jest gatunkiem występującym licznie (pojęcie względne) na terenach Arktyki i subarktyki aż po 50 stopień szerokości geograficznej północnej. Jego obecność stwierdzono na Grenlandii, w Skandynawii, Europie Wschodniej, Rosji i azjatyckiej części Wspólnoty Niepodległych Państw aż po Sachalin. Zahacza również o Mongolię i północne Chiny. W Ameryce Północnej natomiast na Alasce aż po stan Washington na południu, oraz oczywiście ogromne przestrzenie terytorium Kanady.
Anatomicznie samice różnią się od samców masą ciała. Byki są okazalsze, zaś ich ciężar może dochodzić nawet do 320 kilogramów w zależności od podgatunku. Samice są odpowiednio lżejsze i ich waga kształtuje się w granicach 60 do 170 kilogramów. Obie płci posiadają poroże z tym, że byki są zmuszone dźwigać "porostki" sięgające 1 m. szerokości i nawet do 135 centymetrów wysokości. Sierść renifera jest odpowiednio przystosowana do surowych warunków klimatycznych i składa się z dwóch warstw: gęstej, wełniastej przy ciele oraz włosia, którego struktura charakteryzuje się powietrzem wewnątrz przekroju stanowiącym izolator.
Ciekawym zjawiskiem są sezonowe migracje reniferów. Podróżują one najdalej z lądowych ssaków i potrafią pokonać dystans 5 tysięcy kilometrów rocznie. Główne migracje odbywają się dwa razy w roku: wiosną w celu cielenia zwierzęta wędrują na północ i jesienią wraz ze zbliżającymi się mrozami oddalają się od śnieżnych pustkowi na południe. Farley Movat obserwując te zwierzęta wysunął wniosek, że powodem sezonowej migracji może być nie tylko instynkt rozrodczy ale również ochrona przed insektami i pasożytami w sezonie letnim. Zdarzało się bowiem, że pozbawione ochrony zwierzęta wystawione na ataki komarów i muszek padały z wycieńczenia i upływu krwi.
Aby przemierzać tak znaczne odległości w trudnym terenie, zwierzęta te przystosowały się budową kopyta. Latem, kiedy tundra jest rozmiękła i wilgotna, poduszki (część racicy renifera) stają się jak gąbka i dają dodatkową przyczepność. Zimą poduszki kurczą się i napinają, odsłaniając krawędzie kopyta, które wbija się w lód i zaskorupiały śnieg, chroniąc przed potknięciami. Wystająca krawędź pozwala im również rozbijać i kruszyć stwardniałe podłoże i w konsekwencji docierać do pożywienia - mchów i porostów pod śniegiem, z których najbardziej ulubionym jest mech o nazwie chrobotek reniferowy.

Samica z młodym. Źródło: www.utexas.edu

Zmniejszająca się ogólna liczba reniferów zmusza do zwrócenia większej uwagi środowisk odpowiedzialnych za monitoring arktycznego środowiska naturalnego i podejmowania akcji mających na celu zachowanie w nim właściwych proporcji. Jest to szczególnie ważne dla korzystających z tych dobrodziejstw mieszkańców północnych rubieży zwłaszcza tych, których gospodarka oparta jest w dalszym ciągu o hodowlę i myślistwo.

Osobną kwestią jest natomiast terytorium Rosji, gdzie po wprowadzeniu gospodarki rynkowej i upadku wielu północnych kołchozów kontrola nad stadami reniferów przeszła w prywatne ręce. To rozproszenie nie sprzyja sprawowaniu efektywnego nadzoru. Dodatkową trudność stanowi ogromny obszar, brak infrastruktury na nim i jego dostępność. Mimo tych przeszkód można powiedzieć, że obecnie kompleksowe badania nad populacją reniferów w Rosji są prowadzone w kooperacji z innymi krajami uczestniczącymi w programach i projektach dotyczących terenów arktyki.

Rozmieszczenie populacji reniferów w regionie Morza Barentsa. Populacja reniferów w regionie Morza Barentsa została podzielona na pięć odrębnych grup w celu przedstawienia ich zasięgu. Pięć typów to: Svalbard, dzikie (wild), dzikie leśne (wild forest), udomowione i dzikie (domesticated and wild) oraz udomowione i prawie udomowione (domesticated or semi-domesticated). Należy zauważyć, że Euro-Arktyczna Rada Morza Barentsa rozszerza członkostwo od 1998 roku. źródło: http://maps.grida.no

Strony internetowe organizacji prowadzących badania i projekty związane z reniferami:

• Human Role in Reindeer/Caribou Systems - www.rangifer.net
• Nordic Council for Reindeer Husbandry Research - www.rangifer.no
• Rangifer - Research, Management and Husbandry of Reindeer and other Northern Ungulates - www.ub.uit.no/baser/rangifer
• Norsk Villreinsenter - www.villrein.no/en
• Reindeer hunting as world heritage - www.villreinfangst.no/eng/index.php
• An information source on reindeers - www.reindeers.info
• International Centre for Reindeer Husbandry - http://icr.arcticportal.org
• Reindeer Blog - www.reindeerblog.org
• Reindeer Herding in Finland -
  www.utexas.edu/courses/sami/diehtu/siida/herding/herding-fi.htm
• Reindeer Herding in Sweden -
  www.utexas.edu/courses/sami/diehtu/siida/herding/herding-sw.htm
• NOAA's 2008 Arctic Report Card: Less Ice, More Shrubs -
  http://climaticidechronicles.org/2008/11/03/noaas-2008-arctic-report-card-gpa-continues-to-drop/
• Heterogeneity and Resilience of Human-Rangifer Systems: A Circumpolar Social-Ecological Synthesis - http://www.rap.uaf.edu/kofinas/HRS/index.htm



Tekst: Włodek Rybicki