Język itelmeński
| English version |
Powodem napisania tego artykułu jest wiele nieporozumień i brak wiedzy na temat języków paleoazjatyckich w Polsce. Język itelmeński jest jednym z języków używanych także współcześnie przez nielicznych autochtonicznych mieszkańców Półwyspu Kamczatka - Itelmenów. Trudno jest podać prawidłową liczbę współczesnych użytkowników tego języka, gdyż część z nich mieszka na dalekiej północy Półwyspu w trudno dostęnych miejscach takich jak Kaвpaн (patrz mapa). Nie jest też prawdą, że tylko na południu Kamczatki ludzie posługują się tym językiem.
Część z nich nie udostępnia informacji na temat swojej znajomości języka itelmeńskiego (z powodów historycznych czy społecznych). Liczba 4-5 % współczesnych użytkowników języka itelmeńskiego przytaczana w polskich źródłach pisanych podobnie jak interpretacja nazwy tej grupy Itelmeni/Kamczadale nie są w pełni zgodne ze stanem faktycznym. Nazwa Kamczadal została po raz użyta przez rosyjskiego badacza Stiepana Kraszenninikowa, uczestnika Drugiej Wyprawy Kamczackiej [1], autora fundamentalnej książki Opisanije Ziemli Kamczatki [2]. Początkowo odnosiła się do wszystkich mieszkańców Kamczatki, a potem tylko do zruszczonych Itelmenów.
Moim zdaniem pisanie o dwóch mniejszościach żyjących współcześnie na Pólwyspie Kamczatka - Kamczadalach i Itelmenach jest nieprawidłowe. Należy bowiem być pewnym powodów dokonanego wyboru dotyczącego przynależności, a także tego czy był on dobrowolny. Społeczny proces na Półwyspie Kamczatka jest bardzo skomplikowany.
Stiepan Kraszenninikow podzielił ten język na trzy dialekty: wschodni, południowy i zachodni. Sam język itelmeński nalezy do Czukocko–Kamczadalskiej grupy, razem z czukockim, koriackim, autorskim i kereckim [3]. Posługują się nimi mieszkańcy Półwyspu Kamczatka, Czukotka i północno–wschodnich obszarów Kołymy [4].
Źródło: www.u.arizona.edu Kliknij aby powiększyć |
Człowiekiem, który dokonał istotnego opracowania tego języka jest niewątpliwie prof. Benedykt Dybowski (1833–1930). W czasie swojej pracy na Kamczatce jako lekarz (w latach 1879-1883) Zbierał kamczadalskie słowa i pieśni z pomocą tamtejszych kobiet [5].
Wspólcześnie zachował się tylko zachodni dialekt tego języka. Dzieli się na subdialekty - Napanski, Sedanski, Sopochowski oraz Chargizowski.
P. Skorik [6] podkreśla, że język itelmeński stanowi "konglomerat" różnych języków, jednak nie wiadomo jakich, gdyż zostały wchłonięte przez język itelmeński. Zarówno gramatyka itelmeńska, fonetyka jak i leksykologia znajdują się pod ich wpływem [7].
Podobnie jak inne języki paleoazjatyckie, jest to język aglutynacyjny [8]. Natomiast inne istotne problemy językowe nie zostały jeszcze opracowane. Chociaż itelmeński należy do czukocko–kamczackiej grupy językowej, genetycznie jest językiem innym niż pozostałe. Tylko niektóre jego cechy są podobne. Dwa spośród dialektów są dobrze opracowane: dialekt, którym posługiwano się wcześniej w regionie osiedla Sopocznoje (patrz mapa) i dialekt używany wcześniej w regionie Moroszecznoje (patrz mapa). Innym znanym dialektem jest "dialekt północny" używany w regionie Segdanka (patrz mapa).
Itelmeni żyjący w centralnej części Półwyspu Kamczackiego zachowali resztę słownika zapożyczonego od sąsiadujących z nimi Kozaków i wcześniejszych osadników rosyjskich [9], ale są to tylko cechy języka itelmeńskiego, charakterystyczne dla tej części Półwyspu.
Współcześnie Koriacki Okręgowy Instytut Edukacji Nauczycieli w Pałanie publikuje wiele książek i słowników [10], które mają pomóc w nauczaniu kolejnych pokoleń Itelmenów ich własnego języka, także szkoły z przeważającą ilością dzieci itelmeńskich starają się o pozwolenie nauczania języka itelmeńskiego, jako języka ojczystego mniejszości. W ramach projektu Niemieckiego Instytutu Naukowego (DFG) Uniwersytetu Berlińskiego "Procesy etniczności", został opracowany historyczno-etnograficzny podręcznik do nauki języka itelmeńskiego.
Nie jest natomiast prawdą, że brak jest literatury w tym języku, ponieważ wiele lokalnych wydawnictw czy biur publikuje bajki ludowe dla dzieci bilingualnie - itelmeńsko-rosyjskie.
NAJBARDZIEJ ISTOTNYM PYTANIEM JEST JAK UCZYNIĆ INTERESUJĄCYM NAUCZANIE WŁASNEGO JĘZYKA DLA NASTĘPNYCH POKOLEŃ ITELMENÓW I PRZYWRÓCIĆ JEGO ZNACZENIE W ZYCIU WSPÓŁCZESNYCH ITELMENÓW.
 Źródło: wg: I. Gurvi
Etnićeskaja istorija severo-vostoka Sibirii, 1966 |
FONETYKA
1. - ‘ Jest to dźwięk, a w piśmie znak - litera, który występuje na początku słowa (rzadko) w środku lub na końcu, wymawiany gardłowo
и‘ - woda
y‘ - drzewo
2. - Przy wymawianiu dźwięków, które jakby na chwilę uwięzły w gardle, a zostały wyartykułowane po chwili
Ma ‘ ? - gdzie?
мa‘ cын - bawi się
2.1. Służy do rozdzielenia jednej samogłoski od drugiej:
a‘ acx - gniazdo
2.2. Tam, gdzie jest zaznaczony znak ‘ tam pada akcent, przy wymawianiu gardłowym dźwięku, aczkolwiek w języku itelmeńskim akcentuje się na ogół pierwszą sylabę
2.3. Wskazuje na liczbę mnogą
3. - Pięć liter z pogłośnieniem poprzez znak ‘, w odróżnieniu od poprzedniego znaku jest to część litery K‘, ķ‘, п‘, т‘, ч‘ i wymawia się je następująco:
K‘ - pomlaskać maleńkim języczkiem w gardle
ķ‘ - pomlaskać za maleńkim języczkiem, jeszcze głębiej w gardle
п‘ - stulone wargi
т‘ - dotykając językiem zębów wyartykułować dźwięk
ч‘ - unieść obie części języka do góry, a dźwięk wymówić pomiędzy nimi
4. - Litery z pętelką Ķ, ķ‘, л,, ,н, х,
Ķ - tak jakby w gardle utkwiła trawka, należy się jej pozbyć
ķ‘ - tak jak wyżej
л, - tak jakby dużo śliny wypływało z ust, wargi trochę wyciągnięte
н, - przy artykułowaniu dźwięku
х, - dźwięk chrapania w gardle
5. - Tylko dwie miękkie głoski dźwięczne Њ, Љ oraz jedna bezdźwięczna Л,
6. - Ә bardzo krótki dźwięk Kәмма - ja
7. - ^ znak krótkości samogłoski ǎ, ǒ, ў, ә
8. - Jeżeli natomiast chodzi o literę – dźwięk Β we współczesnym alfabecie ma dwa znaczenia:
8.1. Dźwięk ten jest wymawiany podobnie jak dźwięk rosyjski w następujących słowach
вopoнa, Baня, вoз, вид
w następujących itelmeńskich słowach:
қүвa - spodnie
вaч - kamień
х,эвлыҹ - rybi łeb
oвac - całować
8.2. jako tylnojęzykowy, dźwięczny, mlaszczący, aczkolwiek jest napisane, nie wymawiamy go:
кив - rzeka
Przypisy i bibliogradia:
1. Dybowska Maria, Kamczatka i Jej Ludy Autochtoniczne w fotografii, tekstach i eksponatach Benedykta Dybowskiego, wyd. MAAR, Warszawa 2003 r.
2. Istoriko–etnograficzeskije uczebnoje posobije po itelmenskomu języku, Izdatelstwo "Kamczat", Pietropawłowsk Kamczatskij.
3. Kratkij uczebnyj itelmensko-ruskij słowar, Polana 2001 r.
4. Skorik P.J., Paleoazjatskie jazyki i ich izuczenije w Institute Jazykoznania, AN SSSR, Peterburg 1982 r.
5. Mudrak Oleg Aleksander, Etnołogiczeskij słowar czukotsko–kamczatskich jazykov,
Jazyki Ruskoj Kultury, Moskwa 2000 r.
6. Słowniki narzecza Kamczadałów zamieszkujących nad rzeką Kamczatką, Rozprawy Filozoficzne, AU, seria II, 1892 r.
7. Słowniki narzecza Kamczadałów Południowych, Rozprawy Filozoficzne, AU, seria II, 17, 1893 r.
8. Słowniki narzecza Kamczadałów Zachodnich, Rozprawy Filozoficzne, AU, seria II, 18, 1893 r.
9. Steller G.V. Beschreibung von dem Lande, Kamchatka, Deres Einwohren, derenn Siteennahmen, Lebensart und verschiden Gevonheiden, Leipzig - Frankfurt 1774 r.
10. Kraszenninikow Stiepan, OPISANIE ZIEMLI KAMCZATKI, Moskwa 1907 r.
Text written by Maria Dybowska
Co. worker of Polish Polar Committee
POLISH ACADEMY OF SCIENCE
mardyb8 [a] wp.pl
Methodological support Itelmen
Language Teacher Victor Ryzkov
| English version |
Pozostałe tematy, które mogą cię zainteresować
Rosjanie byli pierwszymi przybyszami, którzy zjawili się na Wyspach Komandorskich bezpośrednio po Ich odkryciu. Aleuci zostali na nie przewiezieni w 1828 roku z Wysp Aleuckich (Attki i Attu) przez rosyjsko - amerykańską kompanię w celu zasiedlenia odkrytych wysp i doglądania polowania na morskie ssaki.
Aleuci wrócili więc teoretycznie do miejsca, z którego ok. 9000 lat temu wyruszyli w kierunku Ameryki, badania prowadzone przez archeologów i antropologów wskazują na nich jako rdzennych mieszkańców Wysp Komandorskich. Ale ponowne zasiedlanie tych wysp przebiegało niezwykle brutalnie. Maria Dybowska.
Słowo od autora - Stanisław Cieślik: Czytając ten tekst po 8 latach od napisania zdaję sobie sprawę, że zawiera wiele uchybień. Nie łatwo było zdobyć materiały z uwagi na to, że większość książek i opracowań dotyczących interesującego mnie tematu, które odnalazłem w bibliotekach, było wydanych w języku rosyjskim. Ponadto teksty, na których się opierałem były pisane w różnych latach (epokach ustrojowych) i przez różnych autorów. Stąd mam wrażenie, że niektórzy z nich pisząc o narodach Rosji (bądź ZSRR) musieli zwracać uwagę na występującą cenzurę lub wyrażali niekiedy własną opinię na temat wydarzeń u naszych wschodnich sąsiadów. Mogą więc pojawiać się pytania na temat ich pisarskiej obiektywności.
Szerokie spektrum zagadnień związanych z ludami rejonu arktycznego i subarktycznego powoduje, iż obok tematów ściśle powiązanych z autochtonami tych regionów, pojawiać się będą również teksty o nieco innej tematyce. Głośnym echem odbija się obecnie problem globalnego ocieplenia, które bezpośrednio przekłada się nie tylko na jakość ale i styl życia Ludów Północy. Te problemy 'makro', dotyczące Arktyki, jak i wiele cech wspólnych dla wszystkich autochtonów Północy zostały zaszeregowane jako tematy ogólne i można je znaleźć pod poniższym linkiem.
Tematy ogólneZ uwagi na to, iż różne 'kraje arktyczne' prowadzą odmienną politykę wobec tego regionu oraz posiadają w różnym stopniu rozwiniętą infrastrukturę i plany zagospodarowania Północy, poniższy podział został dokonany regionalnie - według mapy.
Ameryka Azja
Nie udało się uniknąć pewnych punktów stycznych między poszczególnym krajami jednak samo życie pokazuje, że polityczne podziały i granice państwowe nie stanowią już takiej bariery jak w czasach zimnej wojny. Natomiast nowe możliwości komunikacji i aktywizacja tubylczych społeczności łączą je jak nigdy dotąd. Zatem ów podział przyjmijmy umownie jako bardziej porządkujący układ portalu, niż stricte odnoszący się do rzeczywistości.
Serwis o Małych Ludach Północy |
Aktualności | Regiony | Artykuły | Projekty | Literatura | Linki | O nas
© Copyright 2008 - 2017 Arktyka.org
Administrator - Kontakt