Autochtoniczne Ludy Syberii i Dalekiego Wschodu od XVII wieku po współczesność
Część II

strona:

1 | 2

5.2. Podgrupa staro-azjatycka.

5.2.1. Jukagirzy
Jukagirzy są jednym z najmniej licznych narodów świata (zaledwie ok. 600 osób).Mieszkają nad Kołymą oraz u ujścia Indygirki do Morza Wschodniosyberyjskiego. Ziemie zamieszkane przez Jukagirów wchodzą w skład Jakuckiej Republiki Autonomicznej (Iwanicki, 1986).
W XVII wieku plemiona jukagirskie były bardzo liczne. Zajmowały się wówczas myślistwem, rybołówstwem oraz zbieractwem dziko rosnących płodów roślin (Kuczyński, 1972). Wtedy to wraz z Czuwańcami (Eteli) zaludniali północno-wschodnią Azję, lecz w przeciągu 300 lat zostali prawie całkowicie wyniszczeni przez Kozaków. Większość przedstawicieli tej ongiś silnej i wojowniczej narodowości uległa asymilacji, przejąwszy język, obyczaje i stroje sąsiednich narodów ( Nowakowski, 1938).
Przypuszcza się, że Jukagirzy (za czasów swej świetności) docierali aż za Ural, do Skandynawii, jak też do Ameryki Północnej. Istnieje hipoteza, że to właśnie Jukagirzy dali początek osadnictwu w Ameryce Północnej i są protoplastami amerykańskich Indian, a przynajmniej niektórych z ich plemion. Zdają się na to wskazywać badania języka jukagirskiego. Wprawdzie zaliczany jest on do języków paleoazjatyckich, podobnie jak język Czukczów, czy Koriaków, ale nie ma między nimi żadnych związków. Są natomiast pewne podobieństwa języka Jukagirów do amerykańskich Indian.

Letnia osada Jukagirów nad rzeką Jasecznaja. Źródło: Nieznane

Podobnie jak przed wiekami, tak i współcześnie podstawowym zajęciem Jukagirów jest myślistwo. Mogłoby się więc wydawać, że w życiu tych ludzi nie zaszły żadne zmiany. Ale to tylko pozory. Jedno z większych skupisk Jukagirów znajduje się nad rzeką Jasaczną, dopływem Kołymy. Cechami charakterystycznymi ich niewielkiego osiedla, są domy z oświetleniem elektrycznym, kino, oraz biblioteka.
Obok takiego osiedla można jednak jeszcze spotkać najprawdziwszy, jukagirski czum, a wokół niego myśliwych, którzy większą część roku spędzają wraz z rodzinami w tajdze, z dala od stałego osadnictwa (Iwanicki, 1986).

5.2.2. Niwchowie
Niwchowie zwani niegdyś Gilakami (ok. 4,5 tys. osób), mieszkają w południowej części Dalekiego Wschodu: nad dolnym Amurem w Kraju Chabarowskim oraz na Sachalinie (Kuczyński, 1994). Jest to lud spokrewniony z narodami północnoamerykańskimi. Pogląd ten znajduje potwierdzenie w budowie ich języków oraz w folklorze. (Nowakowski, 1936).
Przed przybyciem Rosjan (jak też jeszcze długo później) była to grupa zbieracko - łowiecka, z decydującą formą gospodarki - rybactwem, co tłumaczy rozmieszczenie ich siedzib wzdłuż wybrzeży rzecznych i morskich. Ludność mieszkała w prymitywnych szałasach, lub ziemiankach otoczonych spichrzami i suszarniami ryb. Ciekawym elementem budownictwa Gilaków były spichrze na palach, w których przechowywano żywność, odzież oraz narzędzia rybackie i łowieckie. Połowy morskie, jeziorne i rzeczne mogły być prowadzone dzięki różnym hakom rybackim, sieciom, wędkom oraz umiejętnemu korzystaniu z łodzi. Te wszystkie elementy gospodarki niwchijskiej zaczęły ulegać powolnej zmianie pod wpływem kultury rosyjskiej (Kuczyński, 1972).
Podboje rosyjskie spowodowały, że Niwchowie stali się bardzo nieufni wobec innych. Szczególnie niekorzystny dla Niwchów był wiek XIX. Zmianie uległ prawie cały dotychczasowy styl życia. Tradycyjny strój gilacki szyty na wzór chiński zanikał, wypierany przez tekstylia rosyjskiego pochodzenia. Większość Niwchów dotychczas pogańska, przeszła na prawosławie (Kuczyński, 1989).
Od początku XX wieku oprócz rybołówstwa, Niwchowie stopniowo zaczęli się zajmować rolnictwem, ogrodnictwem i hodowlą (Nowakowski, 1936).
Wielu badaczy Niwchów zwraca szczególną uwagę na dziwaczne upodobania tego ludu, m in.: oddawanie czci niedźwiedziowi, porywanie cudzych żon, porywanie własnych narzeczonych przed ślubem, konsumpcja insektów uważanych za przysmak a znajdowanych we włosach u gościa, czy też przypadki kanibalizmu. Znawcą kultury gilackiej był Bronisław Piłsudski (Kuczyński, 1989).

5.2.3. Ketowie
Ketowie są najbardziej wysuniętą na zachód enklawą Paleoazjatów. Mieszkają oni w liczbie ok. 1 tys. osób w dolinie dolnego Jeniseju w Kraju Krasnojarskim, w Syberii Środkowej (Kuczyński, 1972).
Ketowie niegdyś nazywani byli Ostiakami Nadjenisejskimi. Nie wiadomo jak kształtowała się ich historia, gdyż w dostępnych źródłach brak o nich informacji. Wiadomo jedynie, że ongiś wraz z wymarłymi dziś zupełnie Arianami i Asanami stanowili bardzo liczne zachodnie odgałęzienie grupy paleoazjatyckiej (Nowakowski, 1936). Wiadomo również, że pośród nich bardzo silnie rozwinięty był szamanizm oraz totemizm, a ich głównym bóstwem była Chosodam - kobieta o podwójnej naturze, pozostawiająca zwierzęce ślady, matka przyrody, zwierząt i ludzi (Anisimow, 1971).
Ketowie jeszcze w pierwszej połowie XX wieku zajmowali się rybołówstwem i myślistwem, a ponadto hodowlą reniferów (Nowakowski, 1936).
Przyszłość Ketów - podobnie jak wielu innych z grupy Paleoazjatów - stoi pod dużym znakiem zapytania. Wielu z nich uległo, bądź w dalszym ciągu ulega rusycyzacji; ponadto część Ketów zamieszkujących lewy brzeg Jeniseju uważa się za Selkupów (Lebiediew, 1983).

5.3. Podgrupa eskimoska

5.3.1. Aleuci
Aleuci są bardzo nielicznym narodem (ok. 400 osób) zamieszkującym kilka osad na Wyspach Komandorskich. Żyją ponadto na należących do Stanów Zjednoczonych Wyspach Aleuckich w liczbie 5 tys (Kuczyński, 1972). Pod względem fizjonomii Aleuci mają cechy północno- japońskie; nie są zbyt urodziwi.
Naród, którego pierwotnym językiem jest aleucki nie należał do rdzennych mieszkańców Wysp Komandorskich. Na początku XIX wieku został przesiedlony z dwóch wysp aleuckich: Attu i Acze, celem pozyskania stałych robotników dla Rosjan. Aleuci pełnili rolę posługaczy. Wykorzystywani a także ograbiani przez kupców, stanowili wymierające plemię.
Cała ludność męską Komandorów stanowili robotnicy - myśliwi, zależni od towarzystw morskich, eksploatujących zwierzynę z morza i wysp. Aleuci zarabiali w ten sposób na swe utrzymanie, otrzymując niewielki procent od upolowanej zwierzyny.
By przeżyć w klimacie północy Aleuci zdobywali żywność korzystając przeważnie z zasobów naturalnych morza: polując na ssaki morskie i ryby. Polowali na ptactwo lub zbierali rośliny bulwiaste. To wszystko jednak nie zaspokajało ich potrzeb. Prymitywne lepianki z drewna wyrzucanego przez morze lub ziemianki nie chroniły w wystarczający sposób wygłodniałych ludzi (Kuczyński, 1989).

Mężczyźni w czapkach myśliwskich i kurtach z pęcherzy i jelit demonstrują sposób zamocowania grotu na drzewcu. Aleutian Islands, 1909-10. Waldemar Jochelson, "History, Ethnology, and Anthropology of the Aleut." Źródło: Alaska Native Collections, Arctic Studies http://alaska.si.edu

To właśnie nieznośny klimat i trudne, prowadzące do chorób warunki życia sprawiły, że ludność wyspiarska stopniowo wymierała. Tendencja ta została w pewnym stopniu zahamowana, wraz z przybyciem na wyspy B. Dybowskiego. Jego współpraca z ludnością autochtoniczną zaowocowała sprowadzeniem na jedną z Wysp Komandorskich stada reniferów. Hodowla tych zwierząt poprawiła w pewnym stopniu warunki życia Aleutów. Jadłospis ich wzbogacił się o smaczne mięso, a gospodarstwa domowe o cenne skóry. Dzięki wstawiennictwu Dybowskiego wybudowano również prowizoryczne szpitale. Za te szlachetne czyny do dziś krajowcy okazują szacunek Dybowskiemu.
Z biegiem czasu hodowla rena stała się jednym z podstawowych zajęć wyspiarskiej ludności. Na mniejszą skalę hodowano bydło i psy oraz uprawiano warzywa (Kuczyński, 1989).

5.3.2. Eskimosi
Tworzą małe enklawy na wybrzeżach Cieśniny Beringa oraz na Wyspie Wrangla. Na obszarze Rosji mieszka ich zaledwie ok. 1 tys., a poza Rosją - 25 tys. na Grenlandii, 10 tys. w Kanadzie i 15 tys. na Alasce (Kuczyński, 1972).

6. Zakończenie

Terytorialnie etniczny układ autochtonicznej ludności Syberii określony jest północno-wschodnią granicą ludów paleoazjatyckich, stanowiących reliktowe pozostałości dawnego zaludnienia tych obszarów. Sprawy podziału etnicznego Syberii zawsze budziły wiele nieporozumień i trudności. Mieszkały bowiem na jej obszarach ludy nie posiadające własnego bytu państwowego, koczownicze. Znano je pod nazwami jakie nadawały im sąsiednie ludy. Dopiero w latach dwudziestych naszego stulecia sprawę tę względnie uporządkowano, a plemiona otrzymały status narodowości, z możliwością rozwoju własnej kultury. Zahamowany też został wśród niektórych ludów proces wymierania, chociaż właśnie wśród tych najmniejszych grup zaznacza się coraz bardziej zjawisko akulturacji. Przez ostatnie bowiem stulecia narastał proces przemieszania kultury tubylczej elementami wyższej cywilizacji. Nie zawsze miało to pozytywny skutek, zwłaszcza wśród tych plemion, które poprzez kolonizację Syberii wyrwane zostały z poziomu kulturowego epoki kamienia. Wstrząs był tak straszny, rezultaty nieraz okropne - znaczone wymieraniem całych ludów i plemion. Widać też wyraźnie jak ekspansja prawosławia wyrwała autochtoniczne ludy z szamanizmu. Ludy te dla "świętego spokoju" poddawały się aktowi chrztu.
Niech ta praca chociaż pokrótce pozwoli przybliżyć układ etniczny Syberii plemiennej. W powszechnym bowiem obiegu kraina ta funkcjonuje jako obszar zawiany śniegiem, gdzie trzaskające mrozy uniemożliwiały bytowanie i tylko gdzieniegdzie spotkać tam można było człowieka. Jest to półprawda, faktycznie bowiem, gdy Rosjanie dotarli tam w XVII-XVIII stuleciu, była to kraina dzika i tajemnicza. Żyli tam jednak tubylcy utrzymujący swą niezawisłość, świetnie przystosowani do surowego klimatu. Mieli oni własne zaplecze gospodarcze, a o jego specyfice decydowało umiejętne wykorzystanie warunków geograficznych (Kuczyński, 1989).

Literatura:
1. Anisimow A., Wierzenia ludów Północy. Książka i Wiedza, Warszawa 1971.
2. Azatjan A., Biełow M., Gwozdiecki N., Kamanin L., Murzajew E., Jugaj R., Historia poznania radzieckiej Azji. PWN, Warszawa 1979.
3. Bazylow L., Syberia. Wiedza Powszechna. Warszawa 1975.
4. Czeppe Z, Flis J., Mochnacki R., Geografia fizyczna świata. PWN, Warszawa 1966.
5. Encyklopedia geografii Świata. Europa Wschodnia, Azja Północna i Środkowa. Zakaukazie. Wiedza Powszechna, Warszawa 1997.
6. George P., Geografia ludności. PWN, Kraków 1968.
7. Głazowska M. A., Gleby kuli ziemskiej. PWN, Warszawa 1981.
8. Hess M., Rychłowski B. Geografia powszechna. T. IV. Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich, Azja, Afryka. PWN, Warszawa 1967.
9. Iwanicki W. Między Leną a Pacyfikiem. WSiP, Warszawa 1986.
10. Kuczyński A., Ludy dalekie a bliskie. Zakład Narodowy Ossolińskich, Wrocław 1989.
11. Kuczyński A. Polskie opisanie świata. Studia z dziejów poznania kultur ludowych i plemiennych. T. I. Azja i Afryka. Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1994.
12. Kuczyński A., Syberyjskie szlaki. Zakład Narodowy Ossolińskich, Wrocław 1972.
13. Kuczyński A., Jankowska B., Polacy jako obserwatorzy i badacze ludów Kamczatki. Historia kontaktów polsko - rosyjskich w dziedzinie etnografii. (red. Babicz J., Kuczyński A.) Monografie z dziejów nauki i techniki. T. CIII. Zakład Narodowy Ossolińskich. Wyd. PAN, Wrocław 1976.
14. Lebiediew W., Simczenko J., Starostin A., Dziennik jednego roku. Państwowe Wydawnictwo "Iskry", Warszawa 1983.
15. Madeyski P. M., Kto będzie pasł renifery? M.G. Poznaj Świat.,nr 8 (415). Warszawa 1987.
16. Martyn D., Klimaty kuli ziemskiej. PWN, Warszawa 1985.
17. Neef E., (red.) Kraje i morza pozaeuropejskie. Geografia fizyczna. PWN, Warszawa 1959.
18. Nowakowski S., Wielka Geografia Powszechna. Europa Wschodnia i Azja Północna. Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich. Zakład Narodowy Ossolińskich, Warszawa 1936.
19. Podbielkowski Z., Roślinność kuli ziemskiej. WSiP, Warszawa 1975.
20. Stupnicka E., Zarys geologii regionalnej świata. Wydawnictwo Geologiczne, Warszawa 1978.

Atlasy:
1. 1. Atlas ZSRR. Moskwa 1964.

1 | 2

Azja  Autochtoniczne Ludy Syberii i Dalekiego Wschodu od XVII wieku po współczesność - Część ITekst: Stanisław Cieślik

Praca dyplomowa napisana pod kierunkiem dr Teresy Brzezińskiej - Wójcik

Azja  Wyspy Komandorskie - Aleuci, Krowa morska i ...Tekst: Maria Dybowska

Grafika: Rysunek Aleuta, Rosyjskie Towarzystwo Geograficzne