Autochtoniczne Ludy Syberii i Dalekiego Wschodu od XVII wieku po współczesność.
Część I

strona:

1 | 2

3. Regionalne uwarunkowania rozwoju osadnictwa pierwotnego na Syberii.

3.1. Rola czynników naturalnych przy zasiedlaniu Syberii.
Czynnikiem naturalnym, który decydował o rozwoju osadnictwa pierwotnego są warunki klimatyczne. To właśnie surowość syberyjskiego klimatu uniemożliwiała przez tysiąclecia rozwój osadnictwa na tak dużą skalę, jak w wielu innych regionach globu. Na klimat Syberii składa się przede wszystkim długa i niezwykle surowa zima. Na wschód od Uralu tylko wąski pas na południowym skraju równin i płaskowyżów, znajdujących się u podnóży górskich jest zaludniony w sposób względnie ciągły. Natomiast wpływ warunków klimatycznych staje się decydujący tam, gdzie gęstość zaludnienia spada poniżej 10,5, a nawet 1 mieszkańca na kilometr kwadratowy.
Gleby Syberii są kwaśne, silnie zawodnione, porośnięte tundrą lub tajgą. Możliwość uprawy roli niezmiernie ograniczona. Ogromne obszary zajmują góry, bagna lub torfowiska, co powoduje że większa część Syberii jest pod względem zaludnienia klasyczną pustynią. W związku z tym, ludność pierwotna zasiedlająca Syberię mogła prowadzić jedynie gospodarkę naturalną, opartą o "bogactwo" tajgi, tundry lub przybrzeżnych wód oceanów. Wyjątek stanowi południowe obrzeże o łagodniejszym klimacie i urodzajnych glebach, które syberyjscy autochtoni wykorzystywali rolniczo (George, 1965).

3.2. Początki osadnictwa na Syberii.
Istnieją dowody na to, że rozległe przestrzenie tej krainy zostały zasiedlone przez człowieka już w późnym paleolicie. Najstarsze osiedla z tej epoki odkryto w dorzeczach górnej Angary i Leny. Mieszkali w nich prawdopodobnie wychodźcy ze wschodniej części Ukrainy, plemiona myśliwych o cechach europoidalnych.
Ówczesna Syberia była wówczas bezleśną tundrą. Brak lasów zmuszał mieszkańców do wykorzystywania kości i kłów żyjących wtedy mamutów, nosorożców i reniferów przy budowie domostw. Dopiero wraz z ocieplaniem się klimatu i całkowitym zanikiem pokrywy lodowej na kontynencie, pierwsi osadnicy mogli przemieszczać się dalej ku północy (Azatjan, Biełow, 1979).

2.3. Rozsiedlenie syberyjskich autochtonów w chwili początku napływu Rosjan w XVII wieku.
Od chwili pojawienia się ludności na Syberii, poza zmianami w klimacie, miały tam miejsce jeszcze inne istotne zmiany. Zachodziły procesy migracyjne, kształtowały i krzyżowały się kręgi kulturowe, następowały zmiany językowe i antropogeniczne. Poszczególne części Syberii wchodziły w skład różnych związków państwowo-plemiennych, których duża część była wynikiem ekspansji plemion tureckich i mongolskich na północ (panowanie Hunów, Złota Orda). Nie wiadomo jednak dokładnie jak te procesy przebiegały oraz jaka była ich skala. Zacznie więcej informacji posiadamy od chwili pojawienia się tam Rosjan (Bazylow, 1975).
W chwili rozpoczęcia kolonizacji Syberii (XVII w.) przez Rosjan, osady autochtonów były nieliczne i rozproszone. Skupiały się głównie w sąsiedztwie pastwisk, rzek, wybrzeży morskich oraz niewielkich poletek. Dominowały ludy pasterskie, a wiele plemion trudniło się zbieractwem, myślistwem i rybołówstwem oraz prymitywnym rolnictwem. Pozostałe tereny tundry i tajgi były nietknięte przez stulecia. (Kuczyński, 1972).

3.3.1. Ludy Syberii Zachodniej.
Pomiędzy Tobołem a Irtyszym mieszkali Tatarzy zrzeszeni w organizacje państwowe. Trudnili się rolnictwem, pasterstwem i rybołówstwem. Na północ od nich, w tajdze (między Irtyszem i Obem) rozciągały się siedliska Chantów i Mansów. Chantowie byli rybakami, a Mansowie głównie myśliwymi.
Innym ludem, który to zamieszkiwał tajgę oraz tundrę aż po Jenisej, byli Nieńcy, zwani Samojedami. Podstawą ich bytu były: myślistwo i hodowla reniferów (Kuczyński, 1972).

3.3.2. Ludy Syberii Wschodniej.
Zachodnią część tej krainy wzdłuż Jeniseju zamieszkiwali Ostiacy Jenisejscy (Ketowie). Na wschód od nich, od Jeniseju aż po wybrzeża M. Ochockiego w tajdze żyły plemiona tunguskie: Ewenkowie i Eweni. Dominującą formą gospodarki Ewenków było myślistwo i rybołówstwo, zaś Ewenów - hodowla reniferów. Na północny-wschód od nich mieszkali Jukagirzy (myśliwi i rybacy).
Góry i wyżyny południa Syberii Wschodniej zasiedlały liczne plemiona tureckie m. in.: Szorowie, Tuwińczycy, Chakasi i Karagasi. Były to plemiona po części zbieracko- łowieckie, a po części pasterskie (wypas bydła, reniferów).
Na wschód od Bajkału żyli Buriaci. Obszary przez nich zamieszkiwane cechowały się dość dobrymi glebami (czarnoziemy), toteż część Buriatów trudniła się rolnictwem.
W dolinach środkowej Leny i Ałdanu mieszkali Jakuci, trudniący się hodowlą bydła i koni, wypasanych na łąkach w dnach dolin (Kuczyński, 1972).

Niektóre z ludów tubylczych zamieszkujących Syberię wymienione w tekście. Źródło: www.museum.state.il.us

3.3.3. Ludy Dalekiego Wschodu.
Na południu regionu, wzdłuż Amuru i jego dopływów rozciągały się osady plemion mandżurskich: Duczerów i Natkińców. Mieszkali oni w stałych osadach i uprawiali zboża. Polowali również w tajdze na zwierzęta futerkowe. W ich sąsiedztwie, przy ujściu Amuru oraz w rejonie Ussuri żyli przodkowie dzisiejszych: Nanajów, Ulczów, Oroczonów, Udechejczyków oraz Niwchowie i Ajnowie (na Sachalinie). Były to w większości narody rybacko - łowieckie.
Północ Dalekiego Wschodu zasiedlały prymitywne plemiona czukockie i eskimoskie. Czukcze hodowali renifery, łowili ryby i ssaki morskie. Eskimosi żyli głównie z bogactw morza (ryb i ssaków morskich).
Na południe od nich, głównie na Kamczatce mieszkali Koriacy i Itelmeni - narody myśliwych, rybaków i zbieraczy (Kuczyński, 1972).

4. Wpływ wielkich podbojów na życie pierwszych mieszkańców Syberii.

Współczesny obszar Syberii zamieszkuje ponad 30 mln mieszkańców, co stanowi bardzo niewiele w przeliczeniu na 12,8 mln km2 obszaru tego regionu (2,3 os./ km2).Wśród ludności Syberii dominują obecnie Rosjanie. Syberyjscy autochtoni - pierwotni mieszkańcy tych ziem, stanowią niewielki odsetek mieszkańców tej części Rosji - mniej niż 1 mln osób (Hess, Rychłowski, 1967; Kuczyński, 1972).
Złożoność etnicznej problematyki Syberii charakteryzuje się odmiennością kultur i języków. Składa się na nią wiele narodów, z czego około trzydzieści przypada na autochtochtoniczne narody (ludy) Syberii ( Kuczyński, 1989).

4.1. Syberyjscy autochtoni w czasach Rosji carskiej.
Istnieje wiele wątpliwości co do tego jak kształtowała się historia syberyjskich narodów przed XVI stuleciem. Natomiast pisana historia Syberii, rozpoczęła się wraz z przybyciem tam w pierwszych kolonizatorów rosyjskich. Dostarcza ona wielu wiadomości dotyczących układu etnicznego tego obszaru. Bardzo duże zasługi na tym polu wniósł rosyjski etnograf B. Dołgich, który opublikował książkę "System rodowy i plemienny Syberii w XVII wieku". Z tego dzieła wynika m. in. to że miejsca zamieszkania syberyjskich autochtonów na początku XVII wieku odpowiadają w ogólnym zarysie obecnemu stanowi zasiedlenia. Zaznaczyć tu należy, że w ciągu trzech stuleci, które upłynęły od czasu włączenia całej Syberii w skład państwa moskiewskiego zarysowały się pewne zmiany w rozsiedleniu, lecz nie były to wielkie akcje przesiedleńcze. Zmiany te, to głównie rezultat kolonizacyjnego oddziaływania, nie wolnego od przemocy, które w istotny sposób przyspieszyło gospodarczy rozwój Syberii. Z drugiej zaś strony odbiło się na liczebności mieszkających tam krajowców. Rosyjskie osadnictwo, intensywna eksploatacja tubylczych łowisk i konieczność płacenia niezwykle uciążliwych danin, znacznie ograniczyły możliwości życia krajowców. Z tych to względów nieraz całe plemiona zmieniały miejsca swego pobytu. Były to jednak wędrówki nie wpływające na zmianę mapy etnicznej Syberii (Kuczyński, 1989).
W etnicznym "tyglu" Syberii jedne narodowości ulegały rozpadowi, traciły swą liczebność, inne zaś wzrastały w siłę, integrując się wewnętrznie. Powstawały nowe narody jako swoisty zlepek różnych grup etnicznych. Przykładem są Dołganie, którzy w naród uformowali się w XVII wieku i liczą dziś ok. 10 tys. osób.
Zaludnienie olbrzymich obszarów syberyjskich w chwili podporządkowania ich Rosji było nierównomierne. Oprócz Rosjan Syberię (Daleki Wschód) penetrowali koloniści Chińscy, Japońscy, a nawet Amerykanie, posiadający swe wpływy na Aleutach, Kamczatce i Czukotce (Kuczyński, 1989).
W chwili zetknięcia z ludnością napływową autochtoni nie byli zbyt liczni; są przypuszczenia, że było był ich nie więcej niż 250 tys. Od tamtego czasu wystąpiły liczne wahania demograficzne. Niektóre grupy etniczne przestały istnieć, niektóre natomiast są obecnie reprezentowane przez kilkudziesięciu przedstawicieli. Bezpośrednim powodem tego stanu rzeczy była polityka caratu, choroby epidemiczne, głód i alkoholizm, które wielokrotnie dziesiątkowały ludność. Ponadto spadała liczba urodzeń i wzrastały procesy asymilacyjne. Częstsza asymilacja miała miejsce w regionach o łagodniejszych cechach klimatu. To wszystko sprawiło, że północ na Syberii jest regionem względnie "nieskażonym", gdzie zachowały się stare wierzenia i obyczaje.
Do czasów współczesnych funkcjonują dość ścisłe zasady dotyczące pokrewieństwa rodowego wśród narodów Syberii. Kultura Eńców, Nieńców, czy Czukczów, jest bardziej przejrzysta niż ludów Dalekiego Wschodu, czy Kraju Nadmorskiego będących pod wpływem oddziaływań tungusko-mandżurskich oraz sąsiednich Chin. Państwo chińskie brało również udział w procesie depopulacji, jaki dotknął mieszkające tam ludy, m. in.: Niwchów, Oroków, Oroczonów i Nanajów.
Można zatem twierdzić, że wiele współczesnych ludów to potomkowie najprzeróżniejszych grup etnicznych z XVII, XVIII i XIX wieku. Ich nazwy w większości przetrwały do naszych czasów, natomiast lud jako taki przestał istnieć lub żyją tylko nieliczni jego reprezentanci. Niektóre narody (Buriaci i Jakuci), nie doświadczyły takiego wyniszczenia jak Paleoazjaci (m. in. Itelmeni, Jukagirzy). Pod koniec XIX wieku mieszkało na Syberii ok. 822 tys. osób ludności tubylczej. Niektóre narody w tym stuleciu wymarły całkowicie. Wymarcie niektórych innych było tylko kwestią czasu. Niwchom, Ketom i Ulczom groziła zupełna zagłada, a w najlepszym przypadku pełna asymilacja. Na "obcoplemiennej" Syberii trwał postępujący proces zanikania, tylko nieliczne ludy opierały się skutecznie tragicznemu losowi, a nawet wzrosły liczebnie. Oprócz Jakutów i Buriatów, byli to Ewenowie i Ewenkowie, oraz ludy grupy turańskiej (tureckiej) (Kuczyński, 1989).

4.2. Polityka Kremla wobec tubylców po rewolucji 1917 roku.
Trudno przewidzieć jak potoczyłyby się losy niektórych z ludów, gdyby nie upadek Rosji carskiej. Chociaż więc nie od razu po rewolucji 1917 roku zabrano się do porządkowania spraw etnicznych, to zmiana politycznego systemu stworzyła ...

1 | 2

Azja  Autochtoniczne Ludy Syberii i Dalekiego Wschodu od XVII wieku po współczesność - część IITekst: Stanisław Cieślik

Praca dyplomowa napisana pod kierunkiem dr Teresy Brzezińskiej - Wójcik

Azja  Wyspy Komandorskie - Aleuci, Krowa morska i ...Tekst: Maria Dybowska

Grafika: Rysunek Aleuta, Rosyjskie Towarzystwo Geograficzne