Autochtoniczne Ludy Syberii i Dalekiego Wschodu od XVII wieku po współczesność.
Część I

Wstęp

"Jest pełen egzotyki świat Azji, przez którą poziomo i pionowo, na ukos i w poprzek przebiegają różniące się między sobą strefy kulturowe. Jego mieszkańcy stroili swych bogów w dostojne szaty, trefili im włosy. Jest również w Azji egzotyka pełna zimna i trzaskających mrozów, gdzie cisza bezdroży i spokój izolowanego świata tajg i tundr syberyjskich nakazywała ich mieszkańcom trwać w prymitywnym bytowaniu.".(Kuczyński, 1989).

W pracy podjęto próbę przybliżenia i spopularyzowania wiedzy o autochtonicznych ludach Syberii i Dalekiego Wschodu, ich historii, obyczajach i życiu codziennym.

Starano się pokrótce odpowiedzieć na pytania dotyczące przyczyn zaniku niektórych narodów lub też zmian w życiu innych od początku XVII stulecia. Szczególną uwagę poświęcono Paleoazjatom, jednej z najbardziej interesujących grup językowych świata, w skład której wchodzą narody przodków amerykańskich Indian.

Opracowanie podjętego tematu wynikło z potrzeby głębszego poznania dziejów ginących narodów Rosji, zamieszkujących niegdyś ogromne obszary i żyjących życiem wyznaczanym im przez naturę.

Warto utrwalić na piśmie i spopularyzować nazwy nieznanych w świecie ludów, o których współczesna literatura geograficzna jakby zapomniała, spychając je na "margines" czasopism i podręczników.

Syberia.

Ona jest ogromna w mapach każdej skali
Z jednej strony Ural, po drugiej Sachalin.
Pośrodku niezwykłych pejzaży galeria
Ongiś miejsce zsyłek rodaków - Syberia.
W galerii tej: tajgi bezkresne obszary,
Ob, Jenisej, bagna, zmarzlina, komary,
Błękitna toń wody w najgłębszym jeziorze,
Jest pociąg za Irkuck jadący w pokorze,
Są samotne łosie i wilcze patrole
Śpią na jednym drzewie gronostaj z sobolem
Miłośnicy limby mają tam swe żniwa.
... Za kręgiem polarnym tundra w wodzie pływa.

Ona jest potężna niemal w każdej mierze
Klimatem przed ludźmi swoich bogactw strzeże.
Lęk chwyta najtwardszych, gdy postraszy zimą
Między Indygirką, Leną i Kołymą.
A Stwórca tam skarbów więcej pozasiewał
Niż mieści tablica Sir Mendelejewa.
Ukrył je wśród bagien, pasm górskich i jarów
Okrył mgieł całunem, pod strażą komarów.
Aby mogła przetrwać syberyjska niwa,
Gdzie wielu rodaków jako proch spoczywa
Gdzie graniczne armie mają swe kwatery
A ostatni Czukcze pasą renifery.
                                     (Cieślik 2000 r.)

1. Wprowadzenie.

1.1. Postawienie problemu i cel pracy.
Autochtoniczne ludy Syberii i rosyjskiego Dalekiego Wschodu - to temat interesujący a zarazem dla większości z nas mało znany. Niewielu z ludzi bowiem wie, że na Syberii oprócz Rosjan mieszkały, bądź mieszkają nadal inne ludy lub narody, wyłączni władcy tej bezkresnej krainy przed przybyciem tam kolonizatorów zza zachodniej "ściany" Uralu.
Obserwując etniczną mapę Syberii jeszcze z początków XX stulecia, zdawać by się mogło, że syberyjscy autochtoni zamieszkując ogromne obszary tej krainy stanowią pokaźny odsetek jej ludności. Wszystko to jednak tylko pozory, bowiem pierwotni mieszkańcy odgrywają niewielką rolę w strukturze etnicznej Syberii, zasiedlając najmniej przyjazne człowiekowi obszary tundry, bądź tajgi.
W pracy najpierw określono obszar badań, starając się następnie przybliżyć warunki przyrodnicze Syberii, oraz główne czynniki, które zadecydowały o jej zasiedleniu oraz o zajęciach tubylców. Tradycyjne ich formy ulegają powolnym lecz bezpowrotnym zmianom wraz z nadejściem nowej rzeczywistości - kolonizacją rosyjską. W dalszej części pracy opisano najważniejsze zmiany, a także procesy, które doprowadziły do wyniszczenia wielu ludów. Szczególną uwagę poświęcono opisaniu historii, obyczajów i zwykłej codzienności Paleoazjatów, najstarszej, a zarazem obecnie najmniej licznej osobowo grupy syberyjskich autochtonów.
Cel mojej pracy najpełniej wyrażą słowa jednego z badaczy pierwotnych narodów tej części globu, Benedykta Dybowskiego: "Przeszłości wrócić nie można, ani zatrzeć hańby ciążącej na imionach wyrodków różnych narodowości biorących udział w barbarzyńskich morderstwach tubylców, lecz obowiązkiem cywilizowanych społeczeństw jest choć w części wynagrodzić potomkom krzywdy wyrządzone ich przodkom, i jeżeli dla gasnących gatunków zwierząt rządy ponoszą znaczne koszty, by choć cząstkę ocalałą od zniszczenia zachować przy życiu, to tym większym ich jest obowiązkiem starać się o zachowanie przy życiu wymierających ludzkich plemion. A jeśli to już niemożliwe, zachować o nich pamięć" (Kuczyński. 1989).
Pragnę, by moja praca stanowiła niejako hołd dla tych twardych w zderzeniu z klimatem i kruchych w zderzeniu z obcą im cywilizacją ludzi.

1.2. Metoda.
W pracy zastosowano metodę analizy tekstów źródłowych i danych historycznych zawartych w opracowaniach książkowych oraz publikacjach naukowych poruszających tematykę etniczną Syberii. Praca stanowi syntetyczne ujęcie problemu: "Autochtoniczne ludy Syberii i Dalekiego Wschodu od XVII wieku po współczesność".

1.3. Obszar badań.
1.3.1. Położenie.
W znaczeniu geograficzno - historycznym, Syberia - to kraina położona w Azji Północnej, obejmująca całość azjatyckiej części Rosji. Jej granice wyznaczają: na zachodzie góry Ural, na wschodzie Ocean Spokojny, na północy wybrzeża Morza Arktycznego. Południowa granica Syberii jest umowna, gdyż biegnie najpierw przez stepy: Iszymski i Kałandyński, następnie północnymi stokami Ałtaju i Sajanów i dalej wzdłuż rzek: Argun, Amur i Ussuri. Obszary znajdujące się w granicach Syberii zajmują przestrzeń ok. 12,8 mln km2 (Hess, Rychłowski, 1967; Kuczyński, 1972).

1.3.2. Regionalny podział Syberii.
W granicach Syberii mieszczą się według aktualnego podziału geograficznego trzy regiony: Syberia Zachodnia, Syberia Wschodnia oraz Daleki Wschód. Podział ten uwzględnia najbardziej widoczne różnice pomiędzy wymienionymi obszarami (Hess, Rychłowski, 1967; Kuczyński, 1972).

2. Charakterystyka warunków geograficzno - przyrodniczych Syberii.

Okres wegetacyjny oraz struktura gleb w Arktyce. Kraje wchodzące w skład Arktyki - czyli Grenlandia, część Kanady, Alaska, Rosja oraz kraje skandynawskie - są otoczone wspólnie Oceanem Arktycznym. Arktyka południowa to region płaskich wzgórz o umiarkowanym klimacie, iglasta tajga reprezentuje rozległy pas niskiego lasu. Północna tajga i tundra - to region słabej wegetacji, karłowatych krzewów stopniowo przechodzących w wieczną zmarzlinę. Dalej za tundrą znajduje się potężny obszar jałowej skalistej przestrzeni z nielicznymi roślinami typu mchy i porosty. Grenlandia, Ziemia Franciszka Józefa, Nowa Ziemia oraz archipelagi kanadyjskich wysp na Północy pokryte są lodem, natomiast Grenlandia - grubą warstwą lodu i lodowcem. Źródło: http://maps.grida.no

2.1. Syberia Zachodnia.
Obejmuje ziemie rozciągające się od Uralu aż do działu wodnego Obu i Jeniseju oraz od wybrzeży M. Arktycznego po granice Kazachstanu i Mongolii (Kuczyński, 1972). Pod względem budowy geologicznej przeważająca część Syberii Zachodniej położona jest w strefie platformy zachodniosyberyjskiej. Pozostały obszar stanowią struktury górotworów hercyńskich (Stupnicka, 1978).
Ukształtowanie powierzchni dzieli region na: Niż Zachodniosyberyjski i Pogórze Ałtaju. Niż jest zabagnioną, niemal idealną równiną, odprowadzającą wody dorzeczy Obu i Irtyszu do M. Karskiego (Czeppe i in. 1966). Krańcowym przeciwieństwem tej krainy są łańcuchy górskie Ałtaju oraz fragmenty Sajanów i G. Stanowych ( Kuczyński, 1972).
Warunki klimatyczne Syberii Zachodniej nie są jednolite. Odznaczają się jednak pewnymi cechami wspólnymi, m. in. ostrym kontynentalizmem z długimi i surowymi zimami z mrozami do -40 C oraz krótkim i ciepłym latem (Martyn, 1985). Cechy klimatu wpływają na strefowe ułożenie gleb i formacji roślinnych. Począwszy od północy występują gleby: tundrowe, bielicowe, bielicowo-glejowe, darniowo-bielicowe, po czarnoziemy na południu (Głazowska,1981).
Świat roślinny Syberii Zachodniej, podobnie jak całej Syberii należy do państwa holarktycznego (Podbielkowski, 1975). Region cechuje się dużą lesistością i jest poszyty tajgą przechodzącą ku północy w otwartą tundrę. Na roślinność tajgi składają się głównie drzewa iglaste (świerki, limby, modrzewie). Formacja ta na południu z kolei przechodzi stopniowo w lasostep i dalej step właściwy, pokryty trawami i ziołami (Kuczyński, 1972).

2.2. Syberia Wschodnia.
Region ten rozciąga się od działu wodnego Obu i Jeniseju aż po pas górski oddzielający zlewiska Morza Arktycznego i Oceanu Spokojnego (Kuczyński, 1972). Centralną jego część buduje prekambryjska platforma syberyjska, z tarczami: Arguńską i Ałdańską, otoczona strefą fałdowań kaledońskich od zachodu i południa oraz mezozoicznych (pacyficznych) od wschodu (Stupnicka, 1978).
Jest to kraina na ogół wyżynna, bowiem większą jej część zajmuje Wyżyna Środkowosyberyjska, ograniczona dolinami Jeniseju i Leny, Morzem Arktycznym oraz Sajanami i Górami Zabajkalskimi. Na wschód od niej rozciągają się góry: Wierchojańskie i Czerskiego (Kuczyński, 1972).
Syberię Wschodnią odwadniają dwa wielkie systemy rzeczne: Jeniseju z Angarą oraz Leny z Ałdanem i Wilujem, odprowadzające wody do Morza Arktycznego (Czeppe i in.,1966).
Klimat regionu cechuje się skrajnym kontynentalizmem, niezwykle surową zimą oraz krótkim i ciepłym latem (Martyn, 1985). Jest to obszar najsurowszych zim globu (poza Antarktydą). W obszernych kotlinach śródgórskich mrozy sięgają nieraz do -70 C. Cechy klimatu warunkują występowanie "wiecznej" zmarzliny. Upalne lata umożliwiają uprawę niektórych roślin charakterystycznych dla klimatu umiarkowanego (Kuczyński, 1972).
Gleby Syberii Wschodniej to przede wszystkim gleby bielicowe i bielicowo-darniowe, ponadto górskie brunatne gleby leśne, gleby tundrowo-glejowe, a na południu niewielkie obszary czarnoziemów. (Głazowska, 1981).
Region położony jest głównie w strefie tajgi, na północy przechodzącej w tundrę. Lasy składają się ze świerków, jodeł, modrzewi oraz limby syberyjskiej. Przechodząc w tundrę roślinność karłowacieje. Na południu miejscami można spotkać las parkowy (Podbielkowski, 1975).

2.3. Daleki Wschód.
Daleki Wschód obejmuje wschodnie rubieże azjatyckiej części Rosji, przylegające do Oceanu Spokojnego oraz tzw. Przymorze Dalekowschodnie. Oprócz kontynentalnej części obejmuje szereg wysp, m. in.: Sachalin, Kuryle, Wyspy Szantarskie, Wyspy Komandorski, oraz Wyspę Wrangla (Kuczyński, 1972). Geologicznie jest to dość młody obszar, uformowany głównie w czasie fałdowań mezozoicznych (pacyficznych) oraz alpejskich. Najmłodszy obszar (Kuryle i Kamczatka) jest aktywny sejsmicznie i wulkanicznie (Stupnicka, 1978).
W ukształtowaniu powierzchni Dalekiego Wschodu dominują wyżyny oraz góry (Dżugdżur, Kołymskie, Sichote Alin). Niewielki obszar nizinny ciągnie się głównie wzdłuż wybrzeża O. Spokojnego oraz w dolinach Amuru i Anadyru (Kuczyński, 1972). Rzeki Dalekiego Wschodu należą do zlewisk dwóch oceanów: O. Arktycznego na północy (np. Kołyma) i O. Spokojnego na wschodzie (Anadyr i Amur) (Czeppe i in., 1966).
Region znajduje się w strefie oddziaływań klimatu umiarkowanego o charakterze monsunowym, z wyłączeniem Półwyspu Czukockiego (klimat arktyczny) (Kuczyński, 1972). Zimowy monsun wiejący od syberyjskiego antycyklonu przynosi zimne powietrze; letni - morski nasycony chłodem i wilgocią niesie mgły i deszcze (Martyn, 1985).
Gleby Dalekiego Wschodu podobnie jak większości obszarów Syberii są małożyzne. Dominują gleby górskie: tundrowe, brunatne leśne i bielicowe (Głazowska, 1981).
Północne rubieże Dalekiego Wschodu pokrywa tundra, pozostałe terytorium regionu znajduje się w strefie lasów: na północy iglastych, na południu zaś lasów mieszanych typu mandżurskiego. Na szczególną uwagę zasługuje tajga ussuryjska z endemicznym, pierwotnym lasem liściastym z bogatym podszyciem i pnączami (Podbielkowski, 1975). W regionie nadamurskim spotkać można formacje łąkowe oraz pola uprawne (Kuczyński, 1972 ; Neef,1959).

1 | 2